Kỳ
nghỉ lễ kéo dài mấy ngày liền. Ông chồng vi vu tận phương trời nào. Con trai
cùng bạn gái (có thể coi là vợ vì đã đăng ký và chụp ảnh cưới ) thì đi nghỉ tại
một resort ở Sơn Tây. Mình chẳng đi đâu, ở nhà làm Osin, giặt giũ cất dọn đồ
mùa Đông và dọn dẹp sách vở. Thật hay tìm lại được lá thư của thầy giáo cũ vô
cùng kính yêu thời đại học của mình là thầy Lê Đức Mẫn. Đọc lại vẫn cảm thấy
xao xuyến bồi hồi nhớ lại một thời thật đẹp, vật chất nghèo khó chẳng có gì
nhưng đầy ắp cuộc sống tinh thần giàu có phong phú đáng trân trọng. Lá thư của
thầy là một minh chứng. Một vài điều trong bài phát biểu của thầy có thể không
còn hợp thời lắm nhưng đọng lại là tấm lòng người thầy luôn tâm huyết với trò.
Cái mình có được ngày nay, một cô giáo luôn được trò yêu mến kính trọng chính
là chịu ảnh hưởng từ thầy rất nhiều. Đăng lại bức thư của thầy như một lời tri
ân sâu sắc tới người thầy yêu quý mà suốt đời em vẫn là cô trò nhỏ chỉ biết
ngưỡng mộ thầy.
Cáp Thủy 22.11.1969
Anh Thơ thân!
Nhận được thư của Anh
Thơ hơi muộn nghĩa là sau ngày lễ hai ngày, song điều ấy cũng làm tôi hết sức
xúc động bởi một lẽ đương nhiên là chúng ta đã làm việc với nhau nhiều, hiểu
nhau và các đồng chí đã nhớ tới tôi. Trước hết cho tôi gửi tới Anh Thơ lời chúc
sức khỏe, tiến bộ và hạnh phúc (không biết chúc thế là sớm hay đã là muộn
mặc dù tôi đã cố dùng chữ hạnh phúc ở nghĩa rộng nhất), sau nữa nhờ Anh Thơ
chuyển đến các đ/c phụ trách lớp và chi đoàn, các đ/c trong tốp ca nữ cùng toàn
thể anh chị em trong lớp lời chúc mừng nhiệt thành nhất. Rất cám ơn Anh Thơ đã
lo cho tôi nhiều mặt trong đó có vấn đề sức khỏe. Tôi cũng thấy như vậy và hứa
với các đ/c sẽ rèn luyện đều về các mặt.
Năm nay làm việc với
anh chị em sinh viên mới, lúc nào tôi cũng nhớ những ngày đã qua, một tình cảm
thật sự sâu sắc gắn bó tôi với tất cả các đồng chí, chỉ tiếc rằng khả năng tôi
không cho phép theo các đồng chí đến cùng, rồi những công việc hàng ngày kéo tôi
vào những suy nghĩ gián đoạn, lẻ tẻ không cho phép để tâm đến tất cả mọi chuyện
được. Năm nay tôi chủ nhiệm lớp ba, Học và Vĩnh học tốt hơn trước nhiều, lớp
vui và văn nghệ tạm được. Tôi chuyển sang dạy dịch cũng tìm thấy những cái vui
riêng, cái vui âm thầm của những phát hiện nho nhỏ. Tôi vẫn cố gắng học
tập, mong mỏi sau này không thua kém các đồng chí nhiều quá.
Hôm kia nhà trường tổ
chức lễ kỷ niệm ngày Quốc tế hiến chương các nhà giáo, Ban Giám hiệu có bảo tôi
phát biểu. Tôi cũng viết ra mấy dòng ôn lại những suy nghĩ và thu lượm của mình
mấy năm vừa qua. Tiện đây tôi ghi lại nguyên vẹn, âu cũng là một cách tâm sự.
Anh Thơ cùng các bạn, nhất là các bạn trong tốp ca nữ, chịu khó đọc tạm vậy, và
nếu rỗi rãi thì cho tôi biết suy nghĩ của mình nhé. Tôi muốn hiểu các đồng chí
nhiều hơn để từ đó có những suy nghĩ đúng đắn hơn nữa (tôi ghi lại nguyên văn
vì muốn giữ lại không khí của một ngày lễ.)
Kính thưa Ban Giám hiệu nhà trường.
Thưa các đồng chí cán bộ công nhân viên các phòng.
Thưa các đ/c đồng nghiệp hôm nay và tương lai của tôi.
Cách đây hai hôm khi dự cuộc họp cho đợt học chính trị của
các đ/c sinh viên, đ/c Luân, phụ trách phòng chính trị, hỏi tôi:"Sắp đến
ngày 20.11 đ/c nghĩ gì?" Tôi đã trả lời:"Mỗi năm đến ngày ấy mỗi giáo
viên chúng tôi lại tự soi lại mình một lần, tự lấy danh hiệu người giáo viên
nhân dân đánh giá xem mình còn những mặt gì thiếu sót để làm sao khỏi cảm thấy
hổ thẹn, để khỏi vì mình làm xấu xa ý nghĩa của một ngày rất đẹp, để cho một
đôi người có thể nói :" Đó không phải là ngày quốc tế các nhà giáo mà là
ngày quốc táo các nhà dế." Đ/c hỏi thêm:"Thế đồng chí đã có mấy ngày
20.11 rồi?" Tôi bảo được bốn. Đồng chí bảo tôi rằng suy nghĩ như thế là
đúng và gọi tôi là người giáo viên trẻ tuổi.
Tôi dẫn ra cuộc hội thoại ngắn ngủi này chỉ cốt làm mở đề
cho một nội dung tiếp theo: Suy nghĩ về ngày 20.11 của một giáo viên trẻ tuổi.
Trước khi vào thân bài cho phép tôi được gửi tới các đ/c đồng nghiệp đi trước
tôi, đang đi cùng tôi hoặc sắp đi cùng tôi lời chào mừng biết ơn, lời chào thi
đua và lời chúc mừng hứa hẹn nhất, xin gửi tới BGH, các đ/c đại biểu các phòng
lời chào thi đua và quyết thắng.
Thưa các đồng chí!
Nếu như không vì yêu cầu nghiêm ngặt của một nhà trường sư
phạm thì tôi đã đề nghị các đ/c sinh viên gọi tôi bằng một từ đơn giản hơn là
"Anh". Trong tiếng Việt Nam chúng ta tiếng "thầy" vốn là
một từ xưng hô dùng để gọi người sinh ra mình, những lãnh tụ xuất sắc
cũng được gọi bằng từ đẹp đẽ đó "người thầy của cách mạng". Trong
nhiều câu tục ngữ ca dao viết về thầy giáo, các bạn trẻ của tôi thích nhất câu:
Muốn sang thì bắc cầu
Kiều
Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy.
Tôi không muốn dừng lại xem chủ ngữ của những động từ
"bắc cầu" và "yêu" là ai, tôi muốn các bạn chú ý: chữ thầy
ở đây đặt ở cuối câu như một cái gì chắt chiu nhất mà người ta dành cụm từ lúc
bắt đầu nói và không thể có một từ nào khác tiếp theo nữa.
Sau bốn năm làm nghề dạy học bây giờ nhắc đến cái danh từ mà
người ta đã dành cho mình tôi vẫn cảm thấy bâng khuâng, vẫn thấy có phần nào hổ
thẹn, vẫn thấy mình chưa xứng đáng được gọi như vậy.
Suy nghĩ đầu tiên của tôi về nghề nghiệp của mình là thấy
công việc ấy khó khăn quá, đẹp đẽ quá mà tầm vóc của mình hạn chế quá. Nếu như
các đ/c sinh viên cho phép tôi được gọi các đ/c bằng "em" (tôi chưa
một lần nào dám gọi như vậy) thì tôi tự nghĩ thế này: Các em đến với tôi như
những tia nắng, hãy biến tâm hồn mình thành một kính hội tụ thâu đón các em để
từ đó tỏa ra sức nóng cho cuộc sống. Nếu các em đến với tôi như những cánh chim
bồ câu thì hãy biến mình thành một khuôn cửa sổ cho các em dừng chân để từ đó
nhìn thấy màu xanh bát ngát của nền trời, còn các em có lớn lên phần nào trong
tôi như những mầm cây thì tôi chỉ dám nhận phần mình như một mảnh vườn ươm, chỉ
dám cung cấp cho các em một phần nào chất sống và nước uống để từ đó các em đón
lấy chất diệp lục xanh rờn và hơi nóng của cuộc đời xung quanh. Kính hội tụ
càng lớn bao nhiêu thì sức nóng tỏa ra càng nóng bấy nhiêu, khuôn cửa sổ càng
lớn bao nhiêu thì nền trời xanh càng rộng bấy nhiêu và mảnh vườn ươm càng tươi
tốt bao nhiêu thì những mầm cây càng bụ bẫm bấy nhiêu. Cái khó của người giáo
viên là làm sao tầm vóc của mình ngày càng phải cao hơn, lớn hơn, nghĩa là con
mắt phải nhìn được xa hơn, rộng hơn, tâm hồn phải phong phú hơn, tươi mát hơn.
Nói khác đi, người giáo viên phải đứng vừa tầm với tấm bảng đen mà người ta đã
treo cao cho các em ngước mắt nhìn lên, phải ngồi vừa tầm với chiếc bục gỗ mà
người ta đã kê cao để không bao giờ anh bị khuất bóng.
Ngày xưa người ta ví nghề dạy học như nghề đưa đò, xin nói
thêm, đưa đò cho các em đi tới chân trời của chủ nghĩa cộng sản. Các em có thể
nhớ tới chúng tôi, có thể quên chúng tôi; nếu nhớ thì chúng ta là những người
bạn đồng hành với nhau, nếu quên thì các em hãy coi chúng tôi như những người
gặp gỡ chốc lát và chúng tôi đã chỉ cho các em vào một buổi sớm mai con đường
đi về phía Đông nơi có Mặt Trời lên.
Nhiệm vụ của người giáo viên không chỉ là giảng dạy, người
giáo viên là người sáng tạo những bản tính mới. Găm- da- tốp, nhà thơ và nhà
văn lớn Xô-viết, đã kể về ông thầy của mình là A-bu-ta-líp như sau: Một hôm
Găm-da-tốp rút hộp thuốc lá mời A-bu-ta-líp. A-bu-ta-líp lặng thinh rút ra một
gói thuốc lá vụn và kiên nhẫn quấn. Lát sau ông bảo Găm-da-tốp rằng: Mỗi điếu
thuốc của ta có một bộ mặt, ta đã tạo ra chúng từ những mảnh vụn tưởng như
không dùng được, còn anh, anh cứ đi tìm hứng thú trong những điếu thuốc bằng
sợi dài mà người ta làm ra bằng máy, điếu nào cũng như điếu nào cả.
Về phía sinh viên, chúng tôi mong các em lớn lên như một
vườn cây trăm ngàn hương sắc, còn chúng tôi, chúng tôi sẽ cố gắng làm những
A-bu-ta-líp Việt nam, những người thợ thủ công chăm chút đẽo gọt những tâm hồn.
Trong tiếng Nga có một câu tục ngữ : Truzaia dusa -
patriômki nghĩa là tâm hồn của người khác là một khoảng tối, người kỹ sư tâm
hồn là người suốt đời mầy mò trong những khoảng tối để tìm ra ánh sáng và tập
trung những ánh sáng ấy chiếu vào cuộc đời. Tâm hồn con người cũng như các sản
phẩm vật chất khác, nó không chịu được sự trống rỗng. Nếu ta không giáo dục
những tính cách cao cả: lòng yêu Tổ quốc, yêu lao động, yêu của công thì thế
nào nó cũng chứa đầy những lòng ích kỷ, lừa dối và xa đọa. Nếu ở đó không phải
là cái cao cả thì chỉ có thể là cái hèn hạ, không phải là cái thiện thì chỉ có
thể là cái ác, không phải là cái cộng sản chủ nghĩa thì chỉ còn là cái tư bản
chủ nghĩa.
Dĩ nhiên, công việc giáo dục không chỉ là việc riêng của
người giáo viên, song xã hội đã trao cả tuổi thiếu niên và thanh niên cho nhà
trường thì người giáo viên cũng phải gắng sức rèn luyện cho mình có một
phẩm chất đạo đức vững chãi của người cách mạng , một lòng say mê không cùng
của nhà thơ và tấm lòng vị tha vốn là bản chất của người mẹ để gánh vác trách
nhiệm đó.
Hôm nay nói ra những điều này tôi chỉ dám nói rằng còn lâu
chúng tôi mới đạt đến lý tưởng ấy. Song dám nói ra cũng là một điều tốt.
Công việc giáo dục quả là một công việc tỉ mỉ và không dễ ai
đã nhìn thấy. Đôi khi trong những câu chuyện với bạn bè ta tự bắt gặp ta muốn
nói những điều mà thầy giáo đã nói, trong cách xử thế hàng ngày ta cũng muốn ăn
ở như thầy giáo đã làm. Chế lan Viên khi bàn về công việc của những nhà văn
Miền Nam đã viết: Phải thấy được ánh đèn dầu hỏa trong hầm sâu dọi vào từng
trang giấy viết mới thấy cái ấm nóng của ánh sáng hắt từ mỗi trang giấy ấy vào
tâm hồn ta. Tôi cho rằng Chế Lan Viên đã viết về cả nhà giáo.
Nguyễn Tuân cũng viết một ý tương tự: Một hạt cát lọt vào
miệng con chai, con chai đã làm một việc gian khổ ghê gớm không ai nhìn thấy:
ngày đêm tiết ra một chất dịch bao lấy hạt cát cho khỏi sát lòng để rồi cuối
cùng tạo ra một viên ngọc. Các đ/c sinh viên không phải là những hạt cát làm
sót lòng chúng tôi đâu, song chất dịch ấy chính là tấm lòng của người giáo viên
và công việc vô cùng gian khổ không ai nhìn thấy để tạo thành những viên ngọc
kia chính là công việc giáo dục.
Tôi xin nói sang công việc thứ hai của chúng tôi, công việc
giảng dạy.
Vấn đề đặt ra để chúng ta suy nghĩ là nhà trường không phải
là nơi truyền đạt toàn bộ kho kiến thức của loài người để lại. Vốn kiến thức
này vô cùng rộng lớn mà người s/v sau khi tốt nghiệp còn phải để dành toàn bộ
cuộc đời mai sau cho việc nghiên cứu và xử dụng. Nhà trường chỉ là nơi dạy các
s/v biết đứng vững và biết đi tìm.
Năm ngoái khi trao đổi với các s/v tôi đã phát biểu một
ý: Một giọt nước muốn đổ vào biển cả nó phải đi qua một chặng đường muôn
vàn khó khăn, từ những dốc núi heo hút qua những lòng suối trắc trở, suối đổ
vào những nhánh sông nhỏ, sông nhỏ đổ vào sông lớn, trăm con sông lớn đổ vào
lòng biển cả. Kiến thức là những giọt nước ấy và con đường nước chảy là con
đường đi đến đại dương trí tuệ. Người giáo viên giỏi là người biết động viên
học sinh của mình chắt chiu những mảnh kiến thức ấy, thâu tóm chúng lại thành
một đại dương, chỉ có đại dương mới phản ánh được một bầu trời, chỉ có đại
dương mới là nơi tung bay của những đàn hải âu và những cơn bão táp. Chủ nghĩa
Mác Lê nin phải chăng là một thí dụ về những giọt nước và biển cả.
Mỗi người sinh viên sau này sẽ có một chân trời riêng. Nhiệm
vụ của người giáo viên là biết động viên các em tiến lên không mỏi gối. Ngày
hôm nay chân trời ấy còn chìm sau những dãy núi lớn. Kẻ nào trèo được cao chân
trời sẽ hiện ra thành một đường thẳng, kẻ nào trèo thấp chân trời chỉ là một
đoạn thẳng nối hai đầu của một thung lũng. Hãy mạnh bước đi lên. Dĩ nhiên chân
trời là một khái niệm tương đối vì khi ta đến gần thì nó lùi ra xa, người giáo
viên giỏi là người biết tổ chức cuộc chạy tiếp sức về hướng chân trời khoa học.
Các đ/c sinh viên ngồi đây là những người thầy giáo ngày mai và vì thế trong
lĩnh vực giáo dục chúng ta cũng đang chạy tiếp sức cho nhau, trước mặt chúng
tôi là những người thầy, người anh đang trên đường băng, sau chúng tôi là các
đồng chí, mong rằng chúng tôi sẽ theo kịp những người đi trước và các đ/c sẽ
vượt chúng tôi.
Muốn đi đường xa phải có gậy chống. Gậy của chúng ta là sách
vở. Đồng chí Trần Việt Phương khi bàn về người cộng sản có nói: Tiêu chuẩn của
người cộng sản có hai mặt: vật chất và tinh thần. Về vật chất, người cộng sản
lấy mức sống của người dân bình thường làm mức sống cho mình. Về tinh thần,
người cộng sản đòi hỏi được hưởng thụ tuyệt đối nghĩa là được đọc sách và suy
nghĩ.
Đồng chí Phúc, hiệu phó, khi bàn về học tập chính trị có nói
: Điều báo động cho trường chúng ta là anh chị em sinh viên ít đọc sách thư
viện, nữ sinh viên lại hầu như không có.
Trách nhiệm của giáo viên chúng tôi là không những biết
giảng bài mà còn phải biết gợi ý để các đ/c sinh viên biết tự tìm lấy những cây
gậy chống chắc chắn, hợp với tay cầm của mình trên con đường xa. Nói như
Ghéc-xen, nhà tư tưởng dân chủ Nga thế kỷ 19:"Sách là lời di chúc tinh
thần của thế hệ này truyền cho thế hệ khác, là lời của người già hấp hối khuyên
người thanh niên mới bước vào cuộc đời, là mệnh lệnh của người lính gác về nghỉ
trao cho người lính gác thay chỗ."
Đồng chí Luân, phụ trách phòng chính trị, có nói:"
Chúng ta đang đi sau thế giới 300 năm về khoa học kỹ thuật". Đã đến lúc
chúng ta cùng nhau đi những đôi hài ngàn dặm đón đầu khoa học. Tất nhiên chúng
ta không được phép coi khinh quá khứ. Nếu chúng ta bắn súng lục vào quá khứ thì
tương lai sẽ nã đại bác vào chúng ta. Điều ấy đã là hiển nhiên.
Song trách nhiệm của nhà giáo còn ở chỗ biết hướng dẫn anh
chị em sinh viên đem những kiến thức ấy phục vụ thực tế xã hội. Một con đại
bàng không cất cánh bay cao thì không phải là đại bàng, song con đại bàng không
hạ cánh xuống mặt đất thì lại càng không phải là đại bàng nữa. Chúng tôi mong
sao có nhiều đại bàng khoa học cất cánh bay lên để rồi sải tấm cánh lớn của
mình xuống thăm những cánh bèo hoa dâu nhỏ bé trên những cánh đồng Việt nam hôm
nay chưa phải là giàu có.
Thưa các đồng chí.
Tôi đã trình bầy những suy nghĩ của mình về công tác giáo
dục và giảng dạy của người giáo viên trẻ. Lẽ ra tôi còn phải nói thêm về công
tác ngoại ngữ, song hôm nay ngày hội của tất cả giáo viên các môn. Nếu xét về
phương diện ngôn ngữ thì xin cho phép tôi trích ra một điều trong cuốn sách
"Đaghétxtan của tôi" : Người ta chỉ cần hai năm để học nói nhưng cần
tới 60 năm để học giữ miệng". Từ nãy tôi đã nói quá lời, bây giờ tôi xin
nghe lời khuyên của anh Việt Phương:" Kẻ biết sống là kẻ biết chết cho
đúng lúc". Tôi đã hết lời của tôi. Xin chúc các đồng chí mạnh khỏe và tiến
bộ.
Ngày
20.11.1969.
Thôi tôi không phải nói thêm gì nữa nhé. Chờ thư của Anh Thơ và tất cả các đồng chí. Nhờ Anh Thơ chuyển giúp thư này cho anh Ủy nhé.
Lê Đức Mẫn
